Δώδεκα ένορκοι καλούνται να αποφασίσουν για την ενοχή, την αθωότητα ή την ύπαρξη “εύλογης αμφιβολίας” για την ενοχή ενός δεκαοκτάχρονου κατηγορούμενου ταπεινής καταγωγής, ο οποίος κατηγορείται πως δολοφόνησε τον πατέρα του. Τυχόν ετυμηγορία ενοχής θα σημάνει την θανατική καταδίκη του κατηγορούμενου, αλλά, λόγω της βαρύτητας της απόφασης, απαιτείται ομόφωνη απόφαση. Οι ένδεκα ένορκοι είναι πεπεισμένοι για την ενοχή του νεαρού, με εξαίρεση έναν αρχιτέκτονα, ο οποίος θα προσπαθήσει να αναδείξει τη σοβαρότητα της απόφασης που καλούνται να πάρουν και να εξετάσει τα περιθώρια ύπαρξης “εύλογης αμφιβολίας”. Σιγά-σιγά, οι ισορροπίες θα αρχίσουν να μεταβάλλονται, το αδιέξοδο για μια κοινή απόφαση να γίνεται ορατό και η ατμόσφαιρα μέσα στην αίθουσα να γίνεται ασφυκτική.
Η ταινία βασίζεται σε ένα από τα εξυπνότερα, διεισδυτικότερα και κομψότερα σενάρια που χρησιμοποιήθηκαν ποτέ στην ιστορία του σινεμά. Αρχικά γραμμένο για την τηλεόραση από τον Reginald Rose και μετέπειτα προσαρμοσμένο από τον ίδιο για τον κινηματογράφο, το σενάριο αυτό αποτελεί υπόδειγμα για την έβδομη τέχνη.
Ένα από τα μεγαλύτερα κατορθώματα του σεναρίου της ταινίας είναι πως καταφέρνει μέσα στη μιάμιση ώρα περίπου που διαρκεί η ταινία να αποτυπώσει ανάγλυφα πολλές πτυχές της προσωπικότητας, όχι ενός, δύο ή τριών, αλλά δώδεκα χαρακτήρων. Δε μαθαίνουμε ποτέ τα ονόματα τους, αλλά μπορούμε να αναγνωρίσουμε τον κάθε ήρωα της ταινίας από την προσωπικότητα και το χαρακτήρα του. Ρατσιστικές αντιλήψεις, ψυχολογικά συμπλέγματα, αμοραλισμός, συντηρητισμός, ελαφρότητα, οξυθυμία, αυθάδεια, αλλά και γενναιότητα, ευφυΐα, παρατηρητικότητα, ανθρωπισμός, σοβαρότητα, υπευθυνότητα, μετριοπάθεια και ευγένεια είναι τα χαρακτηριστικά που αλληλεπιδρούν και συγκρούονται στο μικρό δώματιο που συνεδριάζουν οι δώδεκα ένορκοι. Θα απαιτούσε πάρα πολύ χώρο για να αναλυθούν οι αλληλεπιδράσεις των 12 αυτών ετερόκλητων χαρακτήρων και οι τρόποι που οι προκαταλήψεις τους, η κοινωνική τους προέλευση, η ψυχολογική τους προδιάθεση, η θέση τους στον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας και η παιδεία τους καθορίζουν την αντίληψη τους για την ύπαρξη ή όχι «εύλογης αμφιβολίας» για την ενοχή του κατηγορούμενου. Το εντυπωσιακό στοιχείο που αξίζει να κρατήσει κανείς είναι πως το μικρό δωμάτιο που συνεδριάζουν οι 12 ένορκοι γίνεται μια μικρογραφία της ανδροκρατούμενης, τουλάχιστον την εποχή που γυρίστηκε η ταινία, αμερικανικής κοινωνίας.
Ο σκηνοθέτης, ο Sidney Lumet (Σέρπικο, Σκυλίσια μέρα, Το Δίκτυο, Έγκλημα στο Όριεντ Εξπρές κ.α.), σκηνοθετεί την ταινία δίνοντας της τα στοιχεία ενός κλειστοφοβικού δράματος με στοιχεία θρίλερ, διατηρώντας ανέπαφο το ρεαλισμό της. Σχεδόν το σύνολο της ταινίας είναι γυρισμένο μέσα στους τέσσερεις τοίχους ενός μικρού δωματίου όπου βρίσκονται στριμωγμένοι και εκνευρισμένοι δώδεκα άγνωστοι και διαφορετικοί μεταξύ τους άνθρωποι. Προσέξτε τον τρόπο που συχνά σκηνοθετεί την ταινία ο Lumet, με μια κάμερα σταθερή σε ένα σημείο απ’ όπου μπορούν να γυρίζονται γενικά πλάνα του δωματίου, η οποία κάποιες φορές στρέφεται αριστερά ή δεξιά (αλλά πάντα σταθερή στο δεδομένο σημείο) ακολουθώντας τους ηθοποιούς ή γυρίζοντας κοντινά πλάνα (πάντα από το ίδιο σημείο) στους ηθοποιούς. Χωρίς να μεσολαβεί μοντάζ, η έκταση των μονοπλάνων του σκηνοθέτη με τον προαναφερθέντα τρόπο γυρίσματος, δίνουν στην ταινία την αίσθηση της συνέχειας στο χώρο και στο χρόνο, προσδίδοντας της ρεαλισμό και ενισχύοντας την αίσθηση του εγκλεισμού.
Επιμένω στη σκηνοθεσία του Lumet γιατί είναι καθοριστική στο να έχει η ταινία υψηλό ενδιαφέρον, ακόμη και σασπένς, παρά το γεγονός πως διαδραματίζεται σε ένα δωμάτιο όπου οι πρωταγωνιστές απλώς συζητάνε ή τσακώνονται. Προσέξτε, λοιπόν, τον τρόπο που ο σκηνοθέτης αξιοποιεί τις γωνίες λήψης που έχει στη διάθεση του για να προσδώσει ένταση και σασπένς στην ταινία (πέραν του τεχνάσματος του καύσωνα, ο οποίος ερεθίζει ακόμη περισσότερο τα τεταμένα νεύρα των 12 ενόρκων). Στις σκηνές υψηλής έντασης, ο Lumet επιλέγει τα κοντινά πλάνα που ισορροπούν στο ύψος των ματιών των πρωταγωνιστών και, σε συνδυασμό με το γρήγορο μοντάζ, προσδίδει ένταση και κλειστοφοβική ατμόσφαιρα στην ταινία. Άλλοτε, ο Lumet επιλέγει κάπως υψηλότερες γωνίες λήψης σε σχέση με το ύψος των ηθοποιών, ώστε ο θεατής να μπορεί να ανασάνει και να έχει ικανοποιητική άποψη των συμβάντων στο χώρο. Άλλες φορές, επιλέγονται χαμηλές γωνίες λήψης (σα να βρίσκεται ο θεατής χαμηλότερα από το επίπεδο των ματιών των πρωταγωνιστών), οι οποίες ενισχύουν την κλειστοφοβία και τη σύγχυση της ατμόσφαιρας. Τέλος, οι εναλλαγές των γενικών πλάνων από αριστερή ή δεξιά γωνία βοηθούν να αποτυπωθεί το γεγονός ότι στο δωμάτιο υπάρχουν δύο κάθετα διαφορετικές απόψεις που συγκρούονται, αυτές της απόλυτης αποδοχής της ενοχής του κατηγορουμένου και της ύπαρξης “εύλογης αμφιβολίας” για την ενοχή του. Οι παραπάνω εναλλαγές γίνονται σταδιακά, διακριτικά και με στρατηγική στην ταινία. Ο Lumet πετυχαίνει όλα τα παραπάνω διατηρώντας την παρουσία του αόρατη. Ουδέποτε η προσοχή του θεατή δεν αποσπάται από τη βιρτουόζα σκηνοθεσία, όπως συχνά συμβαίνει με άλλους ικανότατους, αλλά συχνά επιδειξιομανείς, σκηνοθέτες.
Ο σκηνοθέτης Sidney Lumet έχει στη διάθεση του 12 ικανότατους ηθοποιούς, με τον Henry Fonda να ξεχωρίζει, όχι τόσο λόγω του αναμφισβήτητου ταλέντου του (καθώς και οι δώδεκα πρωταγωνιστές μας δίνουν αρτιότατες ερμηνείες), αλλά κυρίως επειδή ενσαρκώνει έναν άνθρωπο φωτισμένο, υπεύθυνο και ορθολογιστή, έναν τύπο ανθρώπου που όλες οι κοινωνίες χρειάζονται για την πρόοδο τους. Ο αρχιτέκτονας του «Οι 12 Ένορκοι» είναι ένας από τους ωραιότερους χαρακτήρες που έχουν ενσαρκωθεί ποτέ στον κινηματογράφο.
Το «12 Angry Men» έχει χαρακτηριστεί ως το καλύτερο δικαστικό δράμα στην ιστορία του σινεμά. Αυτό είναι αλήθεια κατά μία έννοια. Καθώς μαθαίνουμε σταδιακά από τους ενόρκους τα περιστατικά της νύχτας του εγκλήματος, τις λεπτομέρειες των καταθέσεων των μαρτύρων και τα πειστήρια του εγκλήματος, ο θεατής καλείται συνεχώς να σκεφτεί αν συμφωνεί ή διαφωνεί με τις υποθέσεις και τις απόψεις που εκφράζονται και εισέρχεται με αμείωτο ενδιαφέρον στις καθοριστικές λεπτομέρειες της δίκης. Όμως, το έργο είναι κάτι παραπάνω από ένα δικαστικό δράμα. Επί τάπητος τίθενται βασικές αξίες της δημοκρατίας (κάποιος είναι αθώος - και όχι ένοχος - μέχρι αποδείξεως του εναντίου), βασικές αξίες του ανθρωπισμού και του διαφωτισμού (όπως, για παράδειγμα, πως ο ρατσισμός οδηγεί σε λάθος συμπεράσματα και είναι, τελικά, προϊόν του σκοταδισμού, ενώ η λογική και η αντικειμενικότητα είναι ασφαλείς σύμμαχοι για την εύρεση της αλήθειας) και τέλος, θέτει στο επίκεντρο το ζήτημα της προσωπικής ευθύνης, αυτής της τόσο συχνά παραγνωρισμένης, μα και τόσο καθοριστικής και κρίσιμης έννοιας για την πρόοδο των κοινωνιών.
Μη σας φοβίζει το γεγονός πως η ταινία είναι σχεδόν 60 ετών και ασπρόμαυρη. Το έργο αυτό είναι σήμερα περισσότερο μοντέρνο από τις περισσότερες σύγχρονες ταινίες και δεν έχει αποκτήσει την παραμικρή ρυτίδα λόγω ηλικίας. Το «12 Angry Men» είναι μία αθάνατη ταινία της έβδομης τέχνης.
Φανταστική και σωστή ανάλυση. Τί ήθελε όμως να πει ο ποιητής; (Sidney Lumet)
Καμία αναφορά. Η ταινία είναι υπέροχη επειδή περνά μια απόλυτη και πραγματική αλήθεια, που δεν αναφέρεται πουθενά! Stay Tuned!
Για να παρακολουθήσετε το σκεπτικό ανατρέξτε σε όλα τα αριθμημένα post του Ardan.